Chi Lay ơn hay Chi Lay dơn - Gladiolus

Chi Lay ơn hay Chi Lay dơn (danh pháp khoa học: Gladiolus, phiên âm từ tiếng Pháp Glaïeul; từ dạng giảm nhẹ của tiếng Latinh: gladius - cây kiếm) là một chi hoa trưng biện khá phổ thông tại nhiều nước, được phương Tây đem sang phổ biến tại Việt Nam. Thân dài như cây kiếm nhỏ, có hoa (nhiều màu nhưng thường là màu đỏ hay hồng) nở dọc theo thân cây.

Chi này có khoảng 260 loài, phần lớn xuất phát từ châu Phi (163 loài từ Nam Phi^[1]). Các chi Oenostachys, Homoglossum,Anomalesia và Acidanthera, theo truyền thống coi là các chi độc lập, hiện tại được gộp trong chi Gladiolus.^[2]

Chi"Lay ơn" có khoảng 260 loài, trong đó 250 loài có nguồn gốc từ vùng châu Phi hạ Sahara, phần lớn xuất xứ từ Nam Phi. Khoảng 10 loài có xuất xứ Âu-Á. Có 160 loài lay ơn đặc hữu của Nam Phi và 76 loài ở vùng nhiệt đới châu Phi. Các loài đa dạng, từ kích thước rất nhỏ đến khổng lồ, thường thấy trong thương mại.

Các loài thảo mộc quyến rũ sống lưu niên này là bán chịu hạn tại các vùng có khí hậu ôn hòa. Chúng phát triển từ thân hình tròn, đối xứng, bao xung quanh bằng các lớp vỏ màu hơi nâu, và có thớ sợi. Thân cây nói chung không có nhánh, chỉ có từ 1-9 lá nhỏ hình lưỡi kiếm, có gân sọc viền ngoài và được bao trong vỏ bọc ngoài. Lá thấp nhất là lá mầm. Phiến lá có thể phẳng hoặc có hình chữ thập.

Các cụm hoa thơm ngát gồm những bông hoa lớn, lưỡng tính xếp thành một phía, có 2 lá bắc màu xanh, dai, mọc đối diện nhau. Đài hoa và cánh hoa hầu có vẻ ngoài giống nhau. Chúng hợp nhất tại đế thành một cấu trúc hình ống và được gọi chung là lá đài. Lá đài sống lưng là lớn nhất, bao quanh 3 nhị. 3 lá đài ở ngoài có kích thước nhỏ hơn. Bao hoa có dạng hình phễu, gắn với nhị ở đáy. Vòi nhụy có 3 nhánh dạng chỉ, hình thìa, mỗi nhánh trải rộng về phía đỉnh.

Bầu nhụy là dạng quả nang 3 ngăn hình thuôn hoặc hình cầu, chứa nhiều hạt có lông màu nâu và nứt theo chiều dọc. Tại tâm của chúng là cấu trúc dễ thấy giống như cục nhỏ đặc trưng, là hạt thật sự không có lớp vỏ bọc mịn. Tại một số hạt cấu trúc này bị nhăn và có màu đen. Những hạt như vậy không thể nảy mầm.

Những bông hoa này có màu sắc rất đa dạng, từ hồng đến hơi đỏ, tía với các đốm trắng tương phản, từ trắng đến màu kem hoặc từ cam đến đỏ.

Những loài ở châu Phi nguyên thủy được thụ phấn nhờ các loài ong có tên là anthrophorine, nhưng có vài sự thay đổi diễn ra trong quá trình thụ phấn, đã cho phép sự thụ phấn nhờ chim hút mật, bướm, sâu bướm, ruồi và nhiều loài khác.

Lay ơn là thức ăn cho ấu trùng của bộ Lepidoptera, bao gồm cả bướm cánh sau vàng lớn (Noctua pronuba).

Lay ơn được lai ghép rất phổ biến, phục vụ cho việc trang trí vì có màu sắc rất phong phú. Những nhóm được ghép thông qua sự thụ phấn chéo giữa 4 hoặc 5 loài, tiếp theo là bằng chọn lọc, theo các tiêu chuẩn: Grandiflorus (tức là độ lớn của hoa, theo nghĩa La tinh), Primuline (màu sắc có chứa vòng benzothiazole, còn được biết tới như là Direct Yellow 7, Carnotine hoặc C.I. 49010) và Nanus (đặc tính lùn do di truyền). Chúng tạo ra những bông hoa được cắt tỉa rất tốt. Tuy nhiên, do chiều cao, cây trồng thường hay bị đổ rạp khi có gió lớn.

Chi Gladiolus được phân chia thành nhiều đoạn. Nơi nào có thể thì các đoạn này được chỉ ra. Tuy nhiên, phần lớn các loài được đặt vào đó không chắc chắn.

1. Gladiolus abbreviatus Andrews
2. Gladiolus acuminatus F.Bol.
3. Gladiolus aequinoctialis Herb.
4. Gladiolus alatus L. (đoạn Hebea)
5. Gladiolus aleppicus Boiss. var. aleppicus
6. Gladiolus anatolicus
7. Gladiolus andringitrae Goldblatt
8. Gladiolus angustus L. (đoạn Blandus): lay ơn ống dài
9. Gladiolus antandroyi Goldblatt
10. Gladiolus antholyzoides Baker
11. Gladiolus appendiculatus G.Lewis
12. Gladiolus aquamontanus Goldblatt & Vlok
13. Gladiolus arcuatus Klatt
14. Gladiolus atropurpureus Baker
15. Gladiolus atroviolaceus Boiss.
16. Gladiolus aurantiacus Klatt
17. Gladiolus aureus Baker: lay ơn vàng
18. Gladiolus bellus C. H. Wright
19. Gladiolus benguellensis Baker (đoạn Ophiolyza)
20. Gladiolus bilineatus G. J. Lewis
21. Gladiolus boehmii Vaupel (1882)
22. Gladiolus bojeri (Baker) Goldblatt
23. Gladiolus brachylimbus Baker (1893)
24. Gladiolus brachyphyllus F. Bolus
25. Gladiolus brevifolius Jacq. (đoạn Linearifolius)
26. Gladiolus brevitubus G. Lewis
27. Gladiolus buckerveldii (L. Bolus) Goldblatt
28. Gladiolus bullatus Thunb. ex G. Lewis: chuông lam Caledon
29. Gladiolus caeruleus Goldblatt & J.C. Manning
30. Gladiolus calcaratus G. Lewis
31. Gladiolus calcicola Goldblatt
32. Gladiolus callianthus Mosais: lay ơn Abyssinia
33. Gladiolus canaliculatus Goldblatt
34. Gladiolus candidus (Rendle) Goldblatt
35. Gladiolus cardinalis Curtis (đoạn Blandus)
36. Gladiolus carinatus Aiton
37. Gladiolus carmineus C. H. Wright (đoạn Blandus): hoa huệ vách núi
38. Gladiolus carneus (sect. Blandus): lay ơn lớn
39. Gladiolus caryophyllaceus (Burm. f.) Poiret
40. Gladiolus cataractarum Oberm.
41. Gladiolus caucasicus Herb.
42. Gladiolus ceresianus L. Bolus
43. Gladiolus citrinus Klatt
44. Gladiolus x colvillei: lay ơn Colville
45. Gladiolus communis L. (đoạn Gladiolus): lay ơn (loài điển hình)
    1. Gladiolus communis subsp. byzantinus (đoạn Gladiolus) - lay ơn phương đông
    2. Gladiolus communis subsp. communis (đoạn Gladiolus)
46. Gladiolus conrathii Baker (1898)
47. Gladiolus crassifolius Baker
48. Gladiolus crispulatus L. Bolus
49. Gladiolus cruentus T. Moore (đoạn Ophiolyza)
50. Gladiolus curtifolius Marais
51. Gladiolus cuspidatus
52. Gladiolus cylindraceus G. Lewis
53. Gladiolus cymbarius Baker
54. Gladiolus dalenii Van Geel (đoạn Ophiolyza)
55. Gladiolus debilis Ker Gawler (đoạn Homoglossum): lay ơn nhỏ
56. Gladiolus decaryi Goldblatt
57. Gladiolus decipiens Vaupel
58. Gladiolus decoratus Baker
59. Gladiolus densiflorus Baker
60. Gladiolus deserticolus Goldblatt
61. Gladiolus dolomiticus Oberm.
62. Gladiolus dracocephalus Hook.f.
63. Gladiolus dregei Klatt
64. Gladiolus dubius
65. Gladiolus dzavakheticus
66. Gladiolus ecklonii Lehm.
67. Gladiolus edulis Burchell ex Ker Gawler
68. Gladiolus elliotii Baker (đoạn Ophiolyza)
69. Gladiolus emiliae L. Bolus
70. Gladiolus engysiphon G. Lewis
71. Gladiolus equitans Thunb. (đoạn Hebea)
72. Gladiolus erectiflorus Baker
73. Gladiolus exiguus G. Lewis
74. Gladiolus flanaganii Baker: lay ơn tự vẫn
75. Gladiolus floribundus Jacq.
76. Gladiolus fourcadei (L. Bolus) Goldblatt & De Vos
77. Gladiolus ×gandavensis (đoạn Ophiolyza) [= G. dalenii × 'G. oppositiflorus]
78. Gladiolus garnierii Klatt
79. Gladiolus geardii L. Bolus
80. Gladiolus goetzii Harms
81. Gladiolus gracilis Jacq. (đoạn Homoglossum): hoa chuông Reed
82. Gladiolus gracillimus Baker
83. Gladiolus grandiflorus (đoạn Blandus)
84. Gladiolus gregarius Welw. ex Baker (đoạn Densiflorus)
85. Gladiolus griseus Goldblatt & J.C. Manning
86. Gladiolus gueinzii Kunze
87. Gladiolus guthriei F. Bol. (đoạn Linearifolius)
88. Gladiolus halophilus Boiss. & Heldr.
89. Gladiolus harmsianus Vaupel
90. Gladiolus heterolobus Vaupel
91. Gladiolus hirsutus Jacq. (đoạn Linearifolius): Afrikaner hồng nhỏ
92. Gladiolus hollandii L. Bolus
93. Gladiolus horombensis Goldblatt
94. Gladiolus huillensis (Welw. ex Baker) Goldblatt
95. Gladiolus hyalinus Jacq.
96. Gladiolus illyricus W.D.J.Koch: lay ơn dại
97. Gladiolus imbricatus L.
98. Gladiolus inandensis Baker
99. Gladiolus incospicuus Baker
100. Gladiolus inflatus Thunb.
101. Gladiolus inflexus Goldblatt & J.C. Manning
102. Gladiolus insolens Goldblatt & J.C. Manning
103. Gladiolus intonsus Goldblatt
104. Gladiolus invenustus G. J. Lewis
105. Gladiolus involutus (đoạn Hebea)
106. Gladiolus iroensis (A. Chev.) Marais
107. Gladiolus italicus P. Mill. (đoạn Gladiolus): lay ơn Italia
108. Gladiolus johnstoni Baker (s. d.)
109. Gladiolus jonquilliodorus Ecklon ex G. Lewis
110. Gladiolus junodi Baker
111. Gladiolus kamiesbergensis G. Lewis
112. Gladiolus karendensis Baker
113. Gladiolus katubensis De Wild.
114. Gladiolus klattianus Hutch.
115. Gladiolus kotschyanus Boiss.
116. Gladiolus kubangensis Harms
117. Gladiolus lapeirousioides Goldblatt
118. Gladiolus laxiflorus Baker
119. Gladiolus lemoinei
120. Gladiolus leptosiphon Bolus f.
121. Gladiolus liliaceus Houtt. (đoạn Homoglossum)
122. Gladiolus linearifolius Vaupel
123. Gladiolus linearis N.E.Br.
124. Gladiolus longanus Harms
125. Gladiolus longicollis Baker (đoạn Homoglossum)
     1. Gladiolus longicollis subsp. longicollis (đoạn Homoglossum)
     2. Gladiolus longicollis subsp. platypetalus (đoạn Homoglossum)
126. Gladiolus loteniensis Hilliard & Burtt
127. Gladiolus louiseae L. Bolus
128. Gladiolus lundaensis Goldblatt
129. Gladiolus luteus Lam.
130. Gladiolus lyalinus
131. Gladiolus macneilii Oberm.
132. Gladiolus macowani Baker
133. Gladiolus macowanii Baker (s. d.)
134. Gladiolus macrospathus Goldblatt
135. Gladiolus maculatus Sweet
136. Gladiolus magnificus (Harms) Goldblatt
137. Gladiolus malangensis Baker (1879)
138. Gladiolus malvinus Goldblatt & J.C. Manning
139. Gladiolus marlothii G. Lewis
140. Gladiolus martleyi L. Bolus (đoạn Homoglossum)
141. Gladiolus meliusculus (G. Lewis) Goldblatt & J.C. Manning
142. Gladiolus melleri Baker (đoạn Ophiolyza)
143. Gladiolus micranthus Baker (1901)
144. Gladiolus microcarpus G. Lewis
145. Gladiolus microsiphon Baker
146. Gladiolus milleri Ker Gawler
147. Gladiolus mirus Vaupel
148. Gladiolus monticola G. Lewis ex Goldblatt & J.C. Manning
149. Gladiolus mortonius (đoạn Densiflorus)
150. Gladiolus mostertiae L. Bolus
151. Gladiolus muenzneri F. Vaup
152. Gladiolus murielae (đoạn Acidanthera)
153. Gladiolus natalensis (Eckl.) Hook.
154. Gladiolus nerineoides G. Lewis
155. Gladiolus newii Baker
156. Gladiolus nigromontanus Goldblatt
157. Gladiolus niveus Goldblatt & J.C. Manning
158. Gladiolus nyasicus Goldblatt
159. Gladiolus oatesii Rolfe
160. Gladiolus ochroleucus Baker (đoạn Densiflorus)
161. Gladiolus odoratus L. Bolus
162. Gladiolus oliganthus Baker
163. Gladiolus oppositiflorus Herbert (đoạn Ophiolyza)
164. Gladiolus orchidiflorus Andrews (đoạn Hebea)
165. Gladiolus oreocharis Schltr.
166. Gladiolus pallidus Baker
167. Gladiolus paludosus Baker
168. Gladiolus palustris: lay ơn đầm lầy
169. Gladiolus papilio Hook. f. (đoạn Densiflorus): lay ơn Goldblotch
170. Gladiolus pappei Baker (đoạn Blandus)
171. Gladiolus pardalinus Goldblatt & J.C. Manning
172. Gladiolus parvulus Schltr.
173. Gladiolus patersoniae F. Bolus hoặc Bolus f.
174. Gladiolus pavonia Goldblatt & J.C. Manning
175. Gladiolus permeabilis Delaroche (đoạn Hebea)
176. Gladiolus perrieri Goldblatt
177. Gladiolus persicus Boiss.
178. Gladiolus pillansii G. Lewis
179. Gladiolus pole-evansii Verd.
180. Gladiolus praecostatus
181. Gladiolus praelongitubus G. J. Lewis
182. Gladiolus pretoriensis Kuntze
183. Gladiolus priorii (N. E. Br.) Goldblatt & De Vos
184. Gladiolus prismatosiphon Schltr.
185. Gladiolus pritzelii Diels
186. Gladiolus psittacinus Hook.
187. Gladiolus puberulus Vaupel
188. Gladiolus pubigerus G. Lewis
189. Gladiolus pulchellus Klatt
190. Gladiolus pulcherrimus (G. Lewis) Goldblatt & J.C. Manning
191. Gladiolus punctulatus Schrank
192. Gladiolus pusillus Goldblatt
193. Gladiolus quadrangularis (Burm. f.) Ker Gawler
194. Gladiolus quadrangulus (Delaroche) Barnard
195. Gladiolus ramosus
196. Gladiolus recurvus (đoạn Homoglossum)
197. Gladiolus rehmannii Baker
198. Gladiolus remotifolius Baker
199. Gladiolus rigidifolius Baker
200. Gladiolus robertsoniae F. Bolus hoặc Bolus f.
201. Gladiolus rogersii Baker
202. Gladiolus roseovenosus Goldblatt & J.C. Manning
203. Gladiolus rubellus Goldblatt
204. Gladiolus rudis Lichtst. ex Roem. & Schult.
205. Gladiolus rupicola F. Vaupel
206. Gladiolus saccatus (Klatt) Goldblatt & M.P. de Vos
207. Gladiolus salteri G. Lewis
208. Gladiolus saundersii Hook. f.: lay ơn Saunders, hoa huệ Lesotho
209. Gladiolus schlechteri Baker
210. Gladiolus schweinfurthii Baker
211. Gladiolus scullyi Baker
212. Gladiolus serapiiflorus Goldblatt
213. Gladiolus serenjensis Goldblatt
214. Gladiolus sericeovillosus Hook. f.
215. Gladiolus serpenticola Goldblatt & J.C. Manning
216. Gladiolus somalensis Goldblatt & Thulin
217. Gladiolus speciosus Thunb.
218. Gladiolus spectabilis Baker (s. d.)
219. Gladiolus splendens ((Sweet)) Herbert
220. Gladiolus stefaniae Oberm.
221. Gladiolus stellatus G. Lewis
222. Gladiolus subcaeruleus G. Lewis
223. Gladiolus sufflavus (G. Lewis) Goldblatt & J.C. Manning
224. Gladiolus sulcatus Goldblatt
225. Gladiolus taubertianus Schltr.
226. Gladiolus tenellus Ecklon
227. Gladiolus tenuis M. Bieb.
228. Gladiolus teretifolius Goldblatt & De Vos
229. Gladiolus thomsonii Baker
230. Gladiolus trichonemifolius (đoạn Homoglossum)
231. Gladiolus tristis (đoạn Homoglossum)
     1. Gladiolus tristis var. concolor (Salisb.) Baker: lay ơn nở hoa quanh năm
232. Gladiolus tritoniaeformis
233. Gladiolus tritoniiformis Kuntze
234. Gladiolus uitenhagensis Goldblatt & Vlok
235. Gladiolus undulatus L. (đoạn Blandus): lay ơn hoa hình sóng
236. Gladiolus unguiculatus Baker
237. Gladiolus usambarensis Marais ex Goldblatt
238. Gladiolus uysiae L. Bolus ex G. Lewis
239. Gladiolus vaginatus F. Bolus hoặc Bolus f. (đoạn Homoglossum)
240. Gladiolus validissimus Vaupel
241. Gladiolus vandermerwei (L. Bolus) Goldblatt & De Vos
242. Gladiolus varius F. Bolus hay Bolus f.
243. Gladiolus velutinus De Wild.
244. Gladiolus venustus G. Lewis (đoạn Hebea)
245. Gladiolus vernus Oberm.
246. Gladiolus vinoso-maculatus Kies
247. Gladiolus violaceo-lineatus G. Lewis
248. Gladiolus virescens Thunb. (đoạn Hebea)
249. Gladiolus viridiflorus G. Lewis
250. Gladiolus viridis Aiton
251. Gladiolus watermeyeri (đoạn Hebea)
252. Gladiolus watsonioides Baker
253. Gladiolus watsonius Thunb. (đoạn Homoglossum)
254. Gladiolus woodii Baker
255. Gladiolus zimbabweensis Goldblatt