Chuyển đến nội dung chính

Euphorbiaceae : Họ Đại kích-Họ Thầu dầu

Họ Đại kích hay họ Thầu dầu[1] (danh pháp khoa học: Euphorbiaceae) là một họ lớn của thực vật có hoa với 240 chi và khoảng 6.000 loài. Phần lớn là cây thân thảo, nhưng ở khu vực nhiệt đới cũng tồn tại các loại cây bụi hoặc cây thân gỗ. Một số loài cây chứa nhiều nước và tương tự như các loại xương rồng.
Họ này phân bổ chủ yếu ở khu vực nhiệt đới, với phần lớn các loài tập trung trong khu vực Indomalaya và sau đó là khu vực nhiệt đới châu Mỹ. Tại khu vực nhiệt đới châu Phi cũng có nhiều loài, giống, thứ, nhưng không đa dạng như hai khu vực kể trên. Tuy nhiên, chi Euphorbia cũng có nhiều loài trong các khu vực không nhiệt đới, chẳng hạn như khu vực Địa Trung Hải, Trung Đông, miền nam châu Phi hay miền nam Hoa Kỳ.
Lá mọc so le, hiếm khi mọc đối, với các lá kèm. Hình dạng lá chủ yếu là lá đơn, nhưng cũng có loài có lá phức, chủ yếu là loại dạng chân vịt, không thấy dạng lông chim. Các lá kèm có thể bị suy thoái thành gai, lông tơ hay các tuyến nhỏ.
Hoa đối xứng xuyên tâm (tỏa tia) thường là đơn tính, với hoa đực và hoa cái thường cùng trên một cây. Như có thể dự đoán từ một họ lớn như thế này, ở đây có một sự đa dạng lớn về cấu trúc hoa. Chúng có thể là cùng gốc hay khác gốc. Các nhị hoa (cơ quan đực) có thể từ 1 tới 10 (hoặc nhiều hơn). Hoa cái là loại dưới bầu, có nghĩa là với bầu nhụy lớn.
Các chi Euphorbia và Chamaesyce có một dạng cụm hoa đặc biệt khác thường, được gọi làcyathium. Nó là một dạng tổng bao tựa như một đài hoa nhỏ chứa các tuyến mật ngoại biên hình móng ngựa bao quanh một vòng các hoa đực, mỗi hoa đực có một nhị hoa. Tại phần giữa của cyathium là hoa cái: một lá noãn đơn với các đầu nhụy phân nhánh. Sự phân bổ tổng thể này tạo ra một sự tương tự như một bông hoa đơn độc.
Quả thường là loại quả nứt, đôi khi là quả hạch. Loại quả nứt điển hình là regma, một loại quả nang với ba hoặc nhiều hơn các ô, mỗi ô tách ra khi chín thành các phần riêng biệt và sau đó nổ để phân tán các hạt nhỏ.
Các loài cây trong họ này chứa một lượng khá lớn độc tố thực vật (các chất có độc tính do cây tiết ra), chủ yếu là các este diterpen, ancaloit, glicozit và các chất độc dạng ricin.
Nhựa (mủ) dạng sữa hay latex là tính chất đặc trưng của các phân họ Euphorbioideae và Crotonoideae. Nhựa mủ này là độc hại ở phân họ Euphorbioideae, nhưng lại không độc ở phân họ Crotonoideae. Nhựa mủ của cây giá (Excoecaria agallocha) sinh ra các vết phồng rộp ở chỗ tiếp xúc và gây mù lâm sàng nếu tiếp xúc với mắt. Các tên gọi khác là buta buta (tiếng Mã Lai), gewa (tiếng Bengali ởBangladesh).
Các phân họ

Quá khứ

Họ phức tạp này trước đây bao gồm 5 phân họ: Acalyphoideae, Crotonoideae, Euphorbioideae, Oldfieldioideae và Phyllanthoideae. Ba phân họ đầu tiên là các phân họ đơn noãn (một noãn) trong khi hai phân họ sau là đôi noãn (hai noãn).
Hiện nay, họ Euphorbiaceae cũ đã bị tách ra thành 5 họ như sau:
  • Họ Euphorbiaceae mới (nghĩa hẹp): Ba phân họ một noãn là Acalyphoideae (trừ tông Galearieae), Crotonoideae, Euphorbioideae,
  • Họ Pandaceae: Tông Galearieae (phân họ Acalyphoideae cũ) tạo ra phần lớn của họ mới này cùng với tông Centroplaceae (phân họ Phyllanthoideae cũ).
  • Họ Phyllanthaceae: Phân họ Phyllanthoideae hai noãn cũ (trừ tông Drypeteae và tông Centroplaceae)
  • Họ Picrodendraceae: Phân họ Oldfieldioideae hai noãn cũ.
  • Họ Putranjivaceae: Tông Drypeteae (phân họ Phyllanthoideae cũ).
Dưới đây là phân loại của họ Euphorbiaceae theo nghĩa mới (nghĩa hẹp).

Phân họ Acalyphoideae

Đây là một họ lớn với hơn 450 loài ở VN, nhưng vì hoa của nó không có đẹp nên  không lưu ý tìm chụp hình nhiều, sau đây là một số loài : 
1.  Acalypha australis L. : Tai tượng Úc
Chụp cái hình nhẳm ngày mưa âm u nên không rõ. 


2. Acalypha hispida Burm.f. : Đuôi chồn, Tai tượng đuôi chồn


3. Acalypha indica L. : Tai tượng Ấn, Tai tượng xanh 


4. Acalypha lanceolata Willd.  : Tai tượng lá mác
mới nhìn giống cây Tai tượng Ấn nhưng lá khác hẳn. 


5. Acalypha siamensis Oliv. ex Gage  : Trà hàng rào


6. Acalypha wilkesiana Müll.Arg.  : Tai tượng đỏ, Copper Leaf 


7. Alchornea rugosa (Lour.) Muell.-Arg. : Bọ nẹt, Sóc dại, Đom đóm 
Loài cây mọc hoang dại, rừng miền Trung, Bắc 
 

Dạng phát hoa 
 
hình cây chụp ở Ngũ Hành Sơn, Đà Nẳng 


8. Antidesma ghaesembilla Gaertn. : Chòi mòi, Chua mòi 
Cây mọc hoang ven rừng nhiều nơi từ Bắc đến Nam 
 

hoa 
 
hình cây chụp ở Phú Thọ 


9. Baccaurea ramiflora Lour. : Trái Dâu, Giâu gia 


10. Breynia vitis-idaea (Burm.f.) C.E.C. Fischer  : Cù đề 


11. Codiaeum variegatum var. pictum (Lodd.) Müll. Arg.  : Croton, Cô tòng 
Có nhiều loại với các dạng lá khác nhau 


12. Croton delpyi Gagnep.  : Cù đèn Delpy 
Cây bụi 
Hoa đực 

Hoa cái 


13. Croton heterocarpus Muelle.-Arg. : Cù đèn dị quả 
Cây mọc hoang ven rạch 
 

hoa 



14. Croton hirtus  L'Hérit. (Croton glandulosus) : Cù đèn lông cứng
Cỏ thấp 


15. Croton roxburghianum  Bal. : Cù đèn Roxburgh
Cây hoang dại gặp ở Hòn Tre, Nha Trang





16. Croton thorelii  Gagnep. : Cù đèn Thorel 
Cây hoang dại ven sông Đồng Nai




17. Dalechampia falcata Gagn. : cây Hàm Rồng, Đề nguyên phãng
Cây này khá lạ, hoa có dạng như đầu rồng hay đầu lân, có thể khai thác để làm 1 loài kiểng.



hoa




trái

hình cây chụp ở Núi Cậu, Dầu Tiếng, Bình Dương 


18. Euphorbia antiquorum L. : Xương rồng ông 


19. Euphorbia chrysocoma Lévl. & Vaniot : Đại kích tóc vàng
Hình cây mọc hoang ở Bắc Hà, Lào Cai


Hình cây mọc hoang ở Đà Lạt





20. Euphorbia cyathophora Murr. : Tiểu trạng nguyên 


21. Euphorbia heterophylla L. : Đại kích dị diệp, Cỏ Mủ 


22. Euphorbia hirta L. : Cỏ sữa lá lớn 


23. Euphorbia hypericifolia L. : Cỏ sữa lá ban 
Cỏ nhỏ 


24. Euphorbia lactea Haw. : Xương rồng ông cảnh





Loài Xương rồng cảnh có nhiều thể biến dạng khác nhau, trong đó thể cristata thường được dùng làm cây cảnh
Euphorbia lactea forma cristata : Xương rồng Vạn lý trường thành


Nhánh non được cấy ghép lên các loại xương rồng khác để bán



25. Euphorbia lathyris L. : Tục tùy 


26. Euphorbia microphylla Lam. : Cỏ sữa lá tròn 
Cỏ nhỏ xíu 


27. Euphorbia milii Des Moul.: Xương rắn, Bát tiên
Loài Xương rắn có hoa nhỏ, thân đầy gai được hay được trồng ở các bồn hoa balcon


Loài Bát tiên có hoa lớn nhiều màu trồng trong chậu hoặc sân làm kiểng 


28. Euphorbia nerrifolia L. : Giang lâm, Xương rồng 5 cạnh 


hoa


29. Euphorbia pulcherrima Willd. ex Klotzsch  : Trạng nguyên 




30. Euphorbia thymifolia L.  : Cỏ sữa lá nhỏ 


31. Euphorbia tirucalli L. : Xương khô, Cành giao 

hoa


trái



32. Excoecaria agallocha L. : Cây Giá 
Cây đang ra trái 
 

trái 



33. Excocaria cochinchinensis Lour. var. cochinchinensis : Mặt quỉ, Đơn mặt trời, Liễu đỏ 
Cây này có đặc điểm dễ nhận ra : lá có mặt xanh mặt đỏ 
34. Glochidion littorale Blume  : Muối, Trâm bột, Bọt ếch biển 


35. Hevea brasiliensis  Muell. Arg. :  Cao su 


36. Homonoia riparia Lour. : Rì rì, Rù rì
Cây này mọc hoang nhiều ở thác Pongour, Lâm Đồng 


37. Hura crepitans L. : Bả đậu tây
Hoa đực và hoa cái 


5. Jatropha curcas L. : Bả đậu nam, Dầu mè 


6. Jatropha gossypifolia L. : Dầu lai vải, Dầu mè tía 


7. Jatropha multifida L. : Bạch phụ tử, Đỗ trọng nam 


8. Jatropha pandurifolia Andr. (Jatropha integerrima Jacq.) : Hồng mai, Dầu lai lá đờn


9. Jatropha podagrica Hook. f. : Ngô đồng, Dầu lai sen

10. Macaranga triloba  (Thunb.) Müll.Arg. : Mã rạng ba thùy
Cây mọc ven bờ nước, dễ nhận dạng ở trái có sọc chữ thập


11. Mallotus barbatus (Wall.) Muelle.-Arg. : Ba bét lông, Cám lợn
Cây mọc hoang dại ven rừng


hoa


trái
 


12. Mallotus lanceolatus (Gagnep.) Airy Shaw : Ruối thon
Cây mọc hoang dại gặp ở An Khê, Kontum


trái 



13. Mallotus luchenensis  F.P.Metcalf . : Cám lợn, Bùm bụp, Ruối Luchen
Cây hoang dại gặp ở Sapa, Lào Cai



14. Mallotus paniculatus (Lamk.) Muell.-Arg. : Ruối, Bông Bệt, Ba bét nam 


trái có nhiều gai mềm 
 
hình chụp ở Khánh Hòa.


15. Manihot esculenta Crantz. : Sắn, Khoai mì 



16. Microstachys chamaelea (Sebastiana chamaelea) : Kỳ nhông, Thuốc lậu 




17. Pedilanthus tithymaloides : Chưn rít, Thuốc dấu 

Một loài cây Chưn rít có lá trổ trắng xanh được gọi là cây Cẩm thạch


18. Phyllanthus acidus (L.) Skeels : Tầm ruột, Chùm ruột 


19. Phyllanthus emblica L. : Chùm ruột núi, Me rừng 
Cây rừng trông giống cây Me, trái tròn to 1-2cm, ăn được, chua. 
 
hình cây chụp ở Đơn Dương, Lâm Đồng, cũng có thấy cây này ở Vũng Tàu. 


20. Phyllanthus reticulatus Poir. : Phèn đen 


21. Phyllanthus rubescens Beille. : Diệp hạ châu đỏ 
Cây gặp ở Bà Nà, Đà Nẳng 



22. Phyllanthus urinaria hay Phyllanthus amarus ?: Chó đẻ 

Có ý kiến cho loài này là Diệp hạ châu đắng Phyllanthus amarus thì không biết phải không vì dân gian có dùng cây này nhai với muối để chữa viêm họng, tôi không thấy vị đắng chút nào. 


23. Ricinus communis L. : Thầu dầu, Đu đủ tía 




24. Sapium sebiferum (L.) Roxb. : Sòi, Sòi nhuộm
Lúc trước cây được trồng để nhuộm vải đen (giống như cây Mặc nưa) 


25. Sauropus androgynus (L.) Merr. : Bồ ngót, Bù ngót 



26. Trigonostemon fragilis (Gagnep.) Airy Shaw. : Tam thụ hùng giòn
Cây hoang dại gặp ở Hòn Tre, Nha Trang





27. Vernicia fordii (Hemsl.) Airy Shaw :  Trẩu trơn, Trẩu lùn, Tung oil tree





28. Vernicia montana Lour. : cây Trẩu, Trẩu nhăn, Trẩu núi, cây Chẩu
Cây được trồng khá nhiều trên đồi núi các tỉnh phía Bắc để lấy hạt ép dầu. 
 

hoa khá đẹp, nở trắng cả cây. 
 

trái 











Nhận xét

Đăng nhận xét

Bài đăng phổ biến từ blog này

Phân biệt : khoai nước- khoai sọ - dọc mùng - môn bạc hà - Ráy voi....

KHOAI NƯỚC Khoai nước, Môn nước - Colocasia esculenta Schott,  Chi Colocasia - Khoai nước, Khoai môn,  Họ Araceae - ráy, khoai môn, khoai nước, thiên nam tinh,  bộ Alismatales Trạch tả Mô tả:  Khoai nước và Khoai sọ cùng loài nhưng khác thứ: +   Khoai nước - Colocasia esacuenta Schott  trồng nước + Khoai sọ - Colocasia esacuenta  var.  antiquorum  trồng khô.  Cây thảo mọc hoang và được trồng, có củ ở gốc thân hình khối tròn. Lá có cuống cao đến 0,8m; phiến dạng tim, màu lục sẫm nhiều hay ít, tím hay nâu tuỳ giống trồng, gân nổi rõ. Mo vàng có phần ống xanh, đầu nhọn. Trục bông mo mang hoa đực và hoa cái, hoa cái có bầu nhiều noãn. Quả mọng vàng khi chín to 3-4mm. Nơi mọc:   Loài được trồng nhiều ở nước ta và các xứ nhiệt đới để lấy củ ăn. Công dụng:  Ta thường dùng củ nấu ăn với xôi hay nấu chè, làm bánh. Cuống lá cũng thường dùng làm rau ăn nhưng phải xát hoặc ngâm với muối để khỏi ngứa. Cũng dùng muối dưa ăn. Củ tươ...
3 nhận xét
Đọc thêm

Tổng hợp các loại đậu

Các loại quả đậu ăn cả vỏ lẫn ruột khi chưa chín Đậu rồng – Đậu khế – Đậu xương rồng – Đậu cánh – Winged bean – Winged pea – Goa bean – Asparagus pea – Four-angled bean. Đậu rồng  còn gọi là đậu khế hay đậu xương rồng, đậu cánh (danh pháp hai phần: Psophocarpus tetragonolobus) là một loài cây thuộc họ Đậu (Fabaceae)  Đậu que – Green bean – String bean – Snap bean. Đậu que   là một tên gọi thường dùng ở Việt Nam để chỉ các loại đậu có dạng quả có đặc điểm dài và ốm, như: Đậu đũa , tên khoa học  Vigna unguiculata sesquipedalis , một loại đậu thuộc  chi Đậu  ( Vigna ),  họ Đậu . Đậu cô ve , tên khoa học  Phaseolus vulgaris , một loại đậu thuộc  chi Đậu cô ve  ( Phaseolus ),  họ Đậu . Đậu cô ve – Đậu a ri cô ve – French beans, French green beans, French filet bean (english) – Haricots verts (french): được trồng ở Đà Lạt. Đậu que ,  đậu ve  hay  đậu cô ve , còn gọi là: đậu a ri cô ve do biến âm từ  tiếng...
2 nhận xét
Đọc thêm

Cơm nguội vàng hay còn gọi là cây sếu, phác, cơm nguội Trung Quốc - Celtis sinensis Pers.

Cơm nguội vàng  hay còn gọi là  cây sếu ,  phác ,  cơm nguội Trung Quốc  (tên khoa học:  Celtis sinensis  Pers., tiếng Trung:  朴树 ) là một loài thực vật thuộc  chi Cơm nguội ,  họ Gai dầu  ( Cannabaceae ). Phân loại khoa học Giới   ( regnum ) Plantae (không phân hạng) Angiospermae (không phân hạng) Eudicots Bộ   ( ordo ) Rosales Họ   ( familia ) Cannabaceae Chi   ( genus ) Celtis Loài   ( species ) C. sinensis Danh pháp hai phần Celtis sinensis Pers. Các danh pháp đồng nghĩa có:  Celtis bodinieri   H. Léveillé ;  C. bungeana  var.  pubipedicella   G. H. Wang ;  C. cercidifolia   C. K. Schneider ;  C. hunanensis   Handel-Mazzetti ;  C. labilis   C. K. Schneider ;  C. nervosa   Hemsley ;  C. tetrandra   Roxburgh  subsp.  sinensis   (Persoon) Y. C. Tang .
Đăng nhận xét
Đọc thêm