Cá ngựa-Hippocampus histrix

Cá ngựa

Tên tiếng anh: Thorny seahorse

Tên khoa học: Hippocampus histrix

Tên khác:Spiny seahorse

PHÂN LOẠI

Ngành:Chordata

Lớp:Actinopterygii

Bộ:Gasterosteiformes

Họ:Syngnthidae

Giống:Hippocampus

Loài:Hippocampus histrix Kaup, 1856

ĐẶC ĐIỂM

Cá Ngựa có thân dẹp bên, cao, phần bụng phình ra. Thân có khoảng 12 đốt xương vòng có 4 cạnh. Phần đuôi thường uốn cong lên. Phần đầu chút nghiêng hợp với trục thân thành góc nhọn hay đôi khi góc vuông. Cá có đầu giống như đầu Ngựa. Có nhiều mấu lồi và gai nhọn trên đầu và trên các vòng xương của thân và đuôi. Mõm cá hình ống và miệng rất nhỏ trước cùng, cá không có răng. Vây lưng nằm gữa phần thân và phần đuôi, khá phát triển, gốc vây gồ cao. Vây ngực ngắn và rộng. Vây hậu môn rất nhỏ. Cá không có gai và tia vây không phân nhánh. Ở cá đực mặt bụng của phần đuôi có túi ấp trứng do hai nếp da hình thành. Miệng túi ở gần hậu môn.

a. Cá ngựa gai (Hyppocampus histrix)

Vây lưng và vây ngực đều có 18 tia, vây hậu môn 4 tia. Toàn cơ thể có 11 vòng xương thân và 35-36 vòng xương đuôi. Cá có chiều dài thân gấp 5-6 lần chiều dài đầu. Đầu dài 2-2,5 lần mõm và gấp 7-7,5 lần đường kính mắt.

Thân cá dẹp bên, bụng phình to. Các đốt xương vòng ở phần thân có 7 cạnh gờ và phần đuôi có 4 cạnh gờ. Trên đầu có nhiều gai mào đầu hơi cao có nhiều gai nhánh. Mõm dài hình ống nhỏ. Miệng ở trước cùng và gần như nằm ngang nhưng khi há miệng thì có hình bán nguyệt. Lỗ mũi nhỏ và mỗi bên có một đôi, nằm trước phía mắt. Mắt nhỏ tròn cao. Khoảng cách giữa hai mắt hẹp. Mang có khe mang ở phía trên đầu. Xương nắp mang gồ lên và có gợn tia dạng phóng xạ.

  Cá không có vẩy mà toàn thân được bao bọc bởi những đốt xương vòng ghép lại với nhau. không có đường bên, các gai và mấu ở đầu, thân đuôi đều dài và nhọn. Cá có một vây lưng, bắt đầu từ đốt xương vòng thứ 2 của thân (tính từ hậu môn lên). Hậu môn ở ngay trước vây hậu môn.  Cá thường có màu sắc khác nhau: vàng, hồng, nâu nhạt hay đốm trên thân có màu nâu đen. Tùy vào điều kiện môi trường sinh sống, màu sắc của cá cũng thay đổi. Kích cỡ cá thường là 150-200mm.

b. Cá ngựa trắng (Hyppocampus kellogii)
    
Cá có 19 tia vi lưng, 4 tia vi hậu môn, 18 vi ngực. Số xương vòng gồm 11 đốt, vòng thân và 39-42 đốt vòng đuôi. Chiều dài thân của cá gấp 5,03 lần chiều dài đầu. Chiều dài đầu gấp 2,07 lần chiều dài mõm và gấp 8,86 lần đường kính mắt.     

Cũng như cá ngựa gai, cá ngựa trắng cũng có phần thân hình 7 cạnh gờ và phần đuôi 4 cạnh gờ của đốt xương vòng. Mấu mào đầu thấp, nhỏ, mút đầu có 5 gai mõm có hình ống, tương đối dài và nhỏ, mắt tương đối to, trên cao. Khoảng cách giữa hai mắt hẹp và hơi gồ cao. Các gai vòng xương không phát triển mà chỉ là những u lồi. Phần đầu có 5 gai nhỏ. Cổ cao và có hai gai nhọn. Dưới má có hai gai nhọn. Dưới gốc vi ngực có 1 gai ngắn.

Cá có vệt trắng hình con sâu ở bên thân. Cá ngựa trắng là loài lớn nhất ở nước ta hiện nay. Kích cỡ cá bắt được trung bình tư 200-300 mm, có khi đạt đến 362 mm.

c. Cá ngựa lớn (Hyppocampus kuda)

Cá ngựa lớn có những đặc điểm số tia vi như vi lưng 17; vi hậu môn 4; vi ngực 16. Các xương vòng bao gồm 11 đốt xương thân và 35-36 đốt xương đuôi. Cá có chiều dài gấp 10,05 lần chiều dài đầu; chiều dài đầu gấp 3,33 lần chiều dài mõm và 5,00 lần đường kính mắt.

Cũng như các loài cá trên, cá ngựa lớn có thân hình dẹp bên và bụng hơi phình to. Thân có 7 cạnh gờ và đuôi có 4 cạnh gờ của đốt xương vòng. Đầu có mấu, mào đầu thấp và có 5 gai ngắn. Mõm dài hình ống. Khoảng cách giữa hai mắt hẹp và lõm xuống.

Thân cá có đốt xương vòng có các mấu và gai hơi thô nhưng không nhọn. Không có đường bên. Vây lưng tương đối phát triển. Vây hậu môn ngắn, nhỏ. Vây ngực ngắn nhưng rộng. Không có vây bụng và vây đuôi. Cá thường có màu đen, đôi khi màu vàng hay màu da cam.

d. Cá ngựa chấm (Hyppocampus trimculatus)

Cá có đặc điểm hình thái bao gồm 20-21 vi lưng; vi hậu môn 4 tia; vi ngực 17-18 tia. Các đốt xương vòng gồm 11 đốt  xương thân và 40-41 đốt xương đuôi.  Chiều dài thân gấp: 1,7-2,27 lần chiều dài mõm và 4,2-5,4 lần đường kính mắt.

Đặc điểm dễ nhận biết là cá ngựa chấm không có gai, trừ các vành mắt, bên dưới gò má, mào đầu các đốt xương vòng thứ 1, 4, 7, 11 của phần thân và thứ 1, 5, 9, 13, 17 của phần đuôi có gai tương đối phát triển. Cá có 3 chấm đen nằm ở phần lưng trên đốt xương vòng 1, 4 và 7. Cá đực thường có màu đen, cá cái có màu trắng.

Sinh trưởng

Trong tự nhiên, cá ngựa khai thác thường có kích cỡ dài từ 12-20 cm và ở khoảng 1-2 tuổi. Tuỳ từng loại khác nhau mà có tốc độ tăng trưởng của chúng cũng khác nhau, song nhìn chung cá ngựa tăng trưởng rất nhanh. Trong điều kiện thí nghiệm, cá ngựa đen và cá ngựa chấm mới nở có chiều dài từ 0,4-0,6 cm, sau khi nuôi một tháng có thể đạt từ 3,1-6,0 cm, sau 2 tháng nuôi đạt từ 4,8-9 cm, sau 3 tháng đạt 7-11 cm. Trong điều kiện thí nghiệm có thể nuôi cá ngựa đen đạt kích cỡ thương phẩm. Sau 6 tháng nuôi cá đạt 13,4 cm và trọng lượng 8,1 gam; sau 11 tháng nuôi đạt 16cm và 15 gam.

PHÂN BỐ

Trên thế giới, loài cá ngựa trên được tìm thấy phân bố ở các nước như: Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản, Philippin, Singapore, Việt Nam... Ở nước ta kết quả nghiên cứu thành phần cá ngựa từ Quảng Nam - Đà Nẳng đến Nha Trang cho thấy: cá ngựa H. kuda thường gặp từ cù lao Chàm đến Cam Ranh, trong đó ở Nha Trang  loài này chiếm tỷ lệ lớn (85,8%) . Cá ngựa gai H. histix thấy xuất hiện khắp nơi từ cù lao Chàm đến Hàm Tân với số lượng nhiều so với nơi khác trong toàn vùng chiếm 66,5% tổng số cá thu được. Cá ngựa chân trắng H. kellogii bắt gặp từ đảo Lý Sơn đến Nha Trang và có số lượng ít. Ở Sa Huỳnh tỷ lệ cao nhất nó cũng chỉ chiếm tới 8,1% tổng số cá thu được trong vùng. Cá ngựa H. trimaculatus cũng tìm thấy khắp nơi, đặc biệt là ở Hàm Tân với số lượng nhiều với tỷ lệ 43,8% tổng cá thu được ở đây.

Cá ngựa thường sống ở những vùng biển gần bờ có nước trong, độ mặn cao và có nhiều cây cỏ thủy sinh như rong lá hẹ ... Trong tự nhiên, cá thường được khai thác ở độ sâu không quá 30m.

TẬP TÍNH

Tất cả các loài cá ngựa đều có tập tính sống đáy hay gần đáy. Trong trường hợp thiếu thức ăn cá mới di chuyển lên tầng mặt kiếm ăn. Vùng nước cách đáy khoảng 20cm là nơi sinh sống chủ yếu của cá  với khoảng 69% sản lượng cá đánh bắt. Càng ở tầng nước cao, cá phân bố càng ít. Ở vùng nước cách khoảng 40cm, chỉ khoảng 8% sản lượng cá được đánh bắt.      

Cá trưởng thành thường sống đơn độc và ít di chuyển. Chúng dùng đuôi cuốn chặc nhánh cây cỏ để giữ cho thân thẳng đứng. Tuy nhiên, cá con thường di chuyển và cá ngựa nói chung có thể di cư theo mùa.

Cá ngựa là loài cá vây rộng nhiệt. Tuy nhiên khi sự thay đổi nhiệt độ nước đột ngột thì có thể ảnh hưởng đến tăng trưởng, phát triển và tuổi thọ của chúng. Tuỳ từng loại khác nhau, nhiệt độ tối ưu của chúng cũng khác nhau. Ví dụ: Cá ngựa Hyppocampus kuda ở 9-34oC, Cá ngựa Hyppocampus trimaculatus khoảng 10-30oC, cá ngựa Nhật Hyppocamlatus japonicus 35-36oC. Nói chung nhiệt độ cực thuận khoảng 28oC. Ngoài ra, nhiệt độ cũng ảnh hưởng đến tập tính sinh sản của cá.

Cá ngựa cũng rất rộng muối. Chúng có thể sống trong nước biển có độ mặn dao động từ 9-37%o. Song, tuỳ từng loài và giai đoạn khác nhau mà phạm vi độ mặn thích hợp có thể thay đổi. Ví dụ trong các loài cá ngựa kể trên. Chỉ có cá ngựa đen (H. kuda) có thể phân bố vùng cửa sông và đầm phá nước lợ. Ở cá ngựa, độ mặn thích hợp mà con non có thể sống được là 15%o. Trong khi đó con trưởng thành là 6%o.

Yêu cầu về oxy của cá ngựa, cũng khá lớn nhất là trong thời gian trứng nở. Mức oxy thấp nhất là 3 ppm.

Tuy cá ngựa sống đáy, song, chúng cũng cần ánh sáng cho sự sinh trưởng và phát triển. Cường độ ánh sáng cực thuận trong khoảng 1.000-10.000lux. Ánh sáng quá mạnh hay quá yếu sẽ ảnh hưởng đến cá. Ví dụ: Cá sẽ bị mù nếu nuôi trong ao tối vài ngày.

Dinh dưỡng

Thành phần thức ăn của các loài cá ngựa tương đối giống nhau và thay đổi theo từng giai đoạn sống, nói chung động vật phiêu sinh có kích cỡ nhỏ là thức ăn chủ yếu. Các nghiên cứu cho thấy rằng thức ăn chủ yếu là giáp xác chân chèo (93% trọng lượng thức ăn trong ống tiêu hóa). Ngoài ra, ấu trùng giáp xác còn tìm thấy trong thành phần thức ăn của chúng. Khi cá đạt kích cỡ 45mm, thành phần thức ăn của chúng thay đổi với Palaemonidae và Amphipoda chiếm đa số (47% và 38% theo thứ tự). Trong giai đoạn này cá con, ấu trùng giáp xác, thân mềm và Copepoda cũng tìm thấy trong ống tiêu hóa, song không quan trọng. Tuy nhiên trong điều kiện nuôi nhốt, cá ngựa có thể ăn một loại duy nhất như ấu trùng muỗi chẵn hạn. Những nghiên cứu khác cho thấy cá chỉ ăn một loại thức ăn là cá bột hay ấu trùng Artemia trong suốt các giai đoạn sống. Ấu trùng Artemia mới nở được xem như là một loại thức ăn rất tốt cho cá ngựa bột. Tuy nhiên khi cho cá ăn cũng cần phải cẩn thận vì vỏ trứng Artemia hay trứng Artemia chưa nở sẽ làm tắc ống tiêu hóa của cá ngựa bột.

Cá bột bắt mồi chủ yếu vào ban ngày nhất là vào lúc 6-8 giờ sáng và 12-14 giờ chiều, ban đêm từ 20 giờ chúng sẽ ngừng bắt mồi và bám vào vật bám. Tuy nhiên cá ngựa con (2-4 tháng tuổi) rất ham ăn. Chúng có thể bắt mồi suốt ngày, ngay cả khi no, chúng cũng thường xuyên nút những con Artemia sống để sau đó nhã ra với Artemia bị nhay nữa chừng.

Phương thức bắt mồi của cá ngựa khá đa dạng bao gồm ăn nổi, ăn đáy, và ăn cả mồi bám vào cây cỏ hay thành bể. Khi phát hiện mồi, trục đầu của cá thường tạo với mồi một góc 30-45o để làm tư thế chuẩn bị bắt mồi. Tần số bắt mồi của chúng khá lớn, khi cho ăn trong vòng 5 phút chúng bắt 10-15 lần. Một quan sát khác cho thấy một con cá ngựa 14 ngày tuổi có khả năng ăn 3.600 con ấu trùng Artemia trong vòng 10 giờ. Mõm cá hình ống  mà có tác dụng như pittong để hút con mồi khi bắt mồi. Nếu gặp phải con mồi không thích hợp, chúng sẽ nhã trở lại. Nhịp độ thải phân cũng nhanh với khoảng 25-35 phút/ lần.

SINH SẢN

Cá ngựa là loài phân tính. Cá ngựa sau khoảng môt năm tuổi có thể thành thục và tham gia sinh sản lần đầu trong điều kiện cưc thuận, chúng có thể thành thục sau 100 ngày nuôi. Tuy nhiên tùy thuộc vào từng loài khác nhau mà kích cỡ của cá sinh sản lần đầu tiên cũng khác nhau. Tuổi và kích cỡ thành thục của một số cá như sau:

Loài	Tuổi thành thục (tháng)	Chiều dài thân (cm)
H. trimaculatus H. kuda H. japonicus	4-10 9-12 3-8	12-14 12-14 4,5-5,5

            Cá ngựa có thể đẻ quanh năm, tuy nhiên chúng cũng thường sinh sản tập trung theo mùa khác nhau tùy từng loại. Cá ngựa đen H. kuta sinh sản rộ vào tháng 9-10 và tháng 12; cá ngựa chấm H. trimaculatus từ tháng 5-11. Nói chung, vào mùa sinh sản của cá ngựa phụ thuộc chủ yếu vào nhiệt độ nước. Nhiệt độ 26-28oC cá sẽ sinh sản đạt đỉnh cao.

            Sự phát triển của buồng trứng cá cái cũng trải qua 6 giai đoạn và đạt đến giai đoạn V với kích thước đạt tối đa, hạt trứng rời nhau, có màu đỏ cam và bên ngoài có những hạt dầu màu đỏ sáng bao bọc và kích cỡ trung bình trên 0,33 mm là lúc cá sẵn sàng đẻ trứng.

            Tập tính sinh sản ở cá ngựa rất đặc biệt. Sau khi thành thục, cá cái sẽ chuyển trứng sang buồng chứa trứng của cá đực ở dưới bụng để ấp. Hoạt động chuyển trứng cũng khá phức tạp và đôi khi không thàng công do cá cái chưa thành thục chín mùi hay trứng bị rơi ra ngoài trong quá trình chuyển trứng. Vào mùa sinh sản cá đực và cá cái gặp nhau, chúng sẽ gặp nhau theo trục cơ thể, cá đực sẽ dùng đuôi cuốn vào thân hay đuôi con cá cái di chuyển ngược dọc đáy bể rồi hướng thẳng lên nhiều lần nếu ở điều kiện nuôi. Thời gian tiếp xúc nhau kéo dài 30 phút đến một giờ rưỡi. Trong quá trình ấy, cả cá đực lẫn cá cái, sẽ chuyển sang màu trắng. Cá đực sẽ uốn cong ngược thân để mở túi ấp cho cá cái chuyển sang túi chứa trứng của nó để thụ tinh và ấp. Tùy từng loài khác nhau sức sinh sản tuyệt đối của chúng khác nhau. Mỗi cá ngựa đen cái đẻ từ 2.450-27.436 trứng, cá ngựa chấm đẻ từ 7.247-95.734 trứng. Sau khi sinh sản cá cái có thể tái phát dục và đẻ trở lại trong vòng 20 ngày sau đó ở nhiệt độ 26,5-28 oC. Một năm cá cái có thể phát dục 10 lần. Mỗi cá đực có thể nhận trứng từ cá cái và ấp 6 lần trong vòng 3 tháng, trong khi thực tế mỗi con chỉ  ấp1-2 lần.

            Quá trình phát triển phôi trãi qua 8 giai đoạn từ lúc thụ tinh đến khi nở. Tùy điều kiện nhiệt độ mà thời gian ấp trứng có thể dài hay ngắn. Trứng cá ngựa đen trong điều kiện nhiệt độ 28-30oC ở nước ta chỉ trong vòng 9-10 ngày ở cá ngựa chấm, khi nhiệt độ 22,5 oC, trứng sẽ nở sau 19 ngày, ở 24 oC sẽ nở sau 16 ngày và ở 28,5oC sẽ nở sau 11 ngày. Nhiệt độ tối ưu cho quá trình ấp trứng là 28-30oC.

            Sau khi trứng nở trong túi chứa của cá đực, cá đực bắt đầu đẻ con. Để phóng thích cá con, cá đực sẽ uốn cong thân để mở túi ấp và co thắc túi. Cùng với quá trình này, cá cũng chuyển sang màu trắng như lúc chuyển - nhận trứng. Cá không đẻ đồng loạt mà theo từng đợt 3-5 con đến 20-30 con. Thời gian cá đẻ xong trong vòng một ngày đêm. Cá con mới đẻ có hình dạng tương tự như cá trưởng thành, có khả năng bơi lội bắt mồi ngay có tính hướng quang mạnh. Số lượng cá con được cá đực đẻ ra mỗi lần như sau:

Loài	Khả năng đẻ của cá đực	Trung bình
Cá ngựa đen Cá ngựa chấm Cá ngựa gai	271-1.405 con 332-1.286 con 205-622 con	889 con 450 con 360 con

HIỆN TRẠNG

Cá Ngựa (Seahorse) tuy không có giá trị nhiều về mặt thực phẩm, song, đã từ lâu chúng ta đã được biết đến như  là một loài hải sản có giá trị cao trong y học, đặc biệt trong đông y. Rượu hay các bài thuốc bào chế từ cá Ngựa cùng một số loài thuốc khác có tác dụng tăng cường sinh lực hay có thể trị được hen suyễn. Tuy nhiên cho đến nay người ta vẫn chưa tìm được hoạt chất nào trong cơ thể cá Ngựa có tác dụng trong y học. Nhiều nghiên cứu về thành phần hóa học của cá Ngựa cho thấy, trong cá Ngựa có chứa nhiều acid amin không thay thế quan trọng cho người như: Lisin, Histidin, Arginin, Methyonin, Isoleucin, Leucin, Valin, Threonin, Phenyl alanin. So với các acid amine khác thì acid amin không thay thế chiếm 50% tổng các acid béo trong cơ thể.

Việc sử dụng cá ngựa trong việc bào chế thuốc bổ cũng rất phổ biến ở các nước Đông Nam A . Sản lượng cá ngựa buôn bán trên toàn thế giới được ước đoán khoảng 20 triệu con trong năm 1994. Tuy nhiên thực tế có thể cao hơn nhiều, chỉ riêng Trung Quốc năm 1992 đã tiêu thụ khoảng 20 tấn cá ngựa khô (6 triệu con) gấp 10 lần so với cách đó 10 năm. Số lượng nhập khẩu cá ngựa của Đài Loan cũng cho thấy khoảng 3 triệu con năm 1994. Số lượng này còn có thể cao hơn do không nắm được số lượng hàng nhập lậu, các nước có nguồn cá ngựa xuất khẩu quan trọng như: Úc, Belize, Brazil, Ecuador, Ấn Độ, Indonesia, Kuwait, Malaysia, Mexico, New Zealand, Pakistan, Philippines, Tây Ban Nha, Sri Lanka, Tanzania, Thailand, các nước Árập và Việt Nam. Nhiều nước trong số các nước này cũng tiêu thụ nguồn cá Ngựa nội địa, các nước nhập khẩu cá ngựa chủ yếu như: Trung Quốc, Đài Loan, Hồng Kông và Singapore. Ở khu vực miền Trung nước ta, từ Bình Trị Thiên đến Bình Thuận, sản lượng cá Ngựa khai thác hàng năm từ 2-4 tấn khô, trong đó Nha Trang, Phan Rí, Phan Thiết, Hàm Tân là những nơi có sản lượng cao. Tuy nhiên việc khai thác cá Ngựa hiện nay vẫn chủ yếu dựa vào khai thác cá tôm khác như bằng cào lưới, lặn bắt... mà chưa có tổ chức thật sự.  Ở khu vực này người ta có thể đánh bắt được quanh năm, song mùa vụ từ tháng 2-7 sản lượng cao nhất khi biển lặng và nước trong. Tháng 9-12 sản lượng thấp hơn. Với giá trị cao của cá ngựa hiện nay trên thị trường quốc tế giá khoảng 250-850 USD/kg cá ngựa khô, nguồn cá ngựa đã và đang trên đà khai thác quá mức. Ở nước ta, nguồn lợi đang ở mức đe doạ bậc V. Điều này cũng đòi hỏi cần có biện pháp bảo vệ có hiệu quả, đồng thời cần thúc đẩy nghiên cứu sản xuất giống nhân tạo và nuôi trồng đối tượng quí này.

Trên thế giới việc sản xuất giống nhân tạo đã được thực hiện từ nhiều thập niên. Ở Đức đã bắt đầu sản xuất giống cá ngựa từ những năm 1970 với loài Hippocamps kuda và loài nhập từ Philippines. Ở Thailand thí nghiệm sinh sản nhân tạo cá ngựa từ vài năm qua với tỷ lệ sống của ấu trùng có thể đạt đến 40-50% và đang được xúc tiến ương nuôi ở ao đất ngoài trời.

Ở nước ta, nhiều nghiên cứu đã phát hiện được 4 loài cá ngựa ở khu vực miền Trung là cá Ngựa gai (Hippocampus histrix), cá Ngựa đen (Hipopcampus kuda), cá Ngựa trắng (Hippocampus kellogii) và cá Ngựa chấm (Hippocampus trimaculatus). Tổng số 4698 mẫu thu từ Quãng Nam - Đà Nẵng đến Thuận Hải cá ngựa đen hiện diện với tỷ lệ cao nhất 66,5%, cá ngựa chấm 19,1%, cá ngựa đen chiếm 11,9 % và cá ngựa thân trắng chiếm tỷ lệ rất ít 2,4%. Đặc biệt trước nhu cầu càng gia tăng về nguồn cá ngựa . Từ năm 1987, Viện nghiên cứu biển Nha Trang đã tiến hành nghiên cứu những đặc điễm của cá ngựa cũng như kỹ thuật sinh sản nhân tạo và ương nuôi cá ngựa. Hàng năm Viện có thể cung cấp hàng chục nghìn cá giống phục vụ cho sản xuất, đặc biệt là đối cá ngựa đen và cá ngựa 3 chấm. Ngoài ra việc nuôi trên bể ximăng, nhiều hình thức như nuôi trong ao đất, trong lồng cũng đã được thí nghiệm. Hiện nay, tuy vẫn còn mới mẽ, song với giá trị cao của chúng, nghề nuôi cá ngựa đang có một triển vọng rất lớn đáp ứng cho nhu cầu trong nước và xuất khẩu.